Në kohën kur Arti i të luajturit, të kënduarit dhe të punimit të lahutës shqiptare ka gjetur zyrtarisht vendin e merituar në listën e UNESCO-s, si trashëgimi kulturore që kërkon mbrojtje urgjente, një thesar tjetër i paprekshëm i identitetit tonë kombëtar pret dëgjimin dhe vlerësimin: dasma dhe tradita kulturore e Hasit.
Siç shprehet me forcë nga një mendimtare e nderuar e kësaj treve, Shkurte Mula, tradita hasjane është një univers i tërë i mbyllur në vlera të pandryshuara, një pasuri e ruajtur me fanatizëm dhe transmetuar me besnikëri “gojë më gojë e brez më brez”. Kjo, pikërisht, është një nga kriteret themelore për t’u dokumentuar dhe përfshirë në UNESCO.
SHPIRTI I NJË POPULLI, I PËRJETËSUAR NË RITUAL
Tradita hasjane nuk është thjesht një seri zakonesh; është pasqyrimi i shpirtit të një populli “të vuajtur, por të pastër; bukëdhënë dhe besëdhënë”. Kjo shpirtësi manifestohet në çdo aspekt të dasmës, duke e bërë atë një fenomen kompleks dhe të pasur antropologjik:
- Veshja e thjeshtë e gruas: Kostumet e grave, me linja të pastra dhe ngjyra të kufizuara, flasin jo për varfëri, por për dinjitet, modesti dhe një fokus të thellë tek thelbi. Ato janë një deklaratë estetike dhe etike e ruajtur me kujdes nga gratë e kësaj treve.
- Kërcimi dysh unik: Këngët që ngjallin bashkësi
Kërcimi “Kce në gisht e n’themër” është një fenomen i veçantë, një koreografi e fuqishme shoqëruar nga ritmi i defit dhe vargjet lartësuese. Këngët që e shoqërojnë nuk janë thjesht akompanim, por janë forca që ngre dhe lidh krijesat. Kështu këndohet:
“L’shoni rrugë l’shoni sokak, / se ka dalë me k’cye, more nji bajrak! / L’shoni rrugë l’shoni mejdan, / se ka dalë me kcye, hoj nji kapedan!… / Zin në gisht e zin në themër, / ju ja u gzoftë Zoti qat zemër!”
Ky është një ritual për të krijuar lidhje, bashkësi dhe gëzim të përbashkët, ku kënga shpalos fuqinë krijuese të komunitetit.
- Kënga si kronikë e gjallë: E qëndisur me humor, sharje e ëmbëlsi
Kënga në traditën hasjane është “kujtesa e një vendi”. Ajo ndërthur humorin e hollë, lëvdatën, sharjen, dëshirat dhe historinë. Për shembull, për nusen këndohej me një humor të veçantë:
“Mori nuse jam tuj t’thânë, / me m’shku mirë me babë e nanë! / Se nji fjalë bâ me ja u kthye, / kërkund vendin nuk ma kie!”
Ose me një arrogancë të gjallë:
“Na ka dalë nji modë e re, / modë ‘allafranga’ / mos u ço, oj nuse herët, / puntë le t’i bâjnë nana!…”
Nga këto ritme të dasmës që “shajnë” ose udhëzojnë nusen, deri te ninanana të ëmbla dhe të pikëlluara pranë djepit, kënga është mediumi kryesor për transmetimin e ndjenjave, vlerave dhe përvojës kolektive.
- Ritualet e ushqimit: Një festë e këngës dhe e kujdesit
Pitja e dasmës, e pjekur me mjeshtëri dhe sjellë me ceremoni nga bijat, është më shumë se një ushqim. Rituali i sjelljes së saj është një performancë. Bijat hynin duke kënduar: “Ohohoja sa na u gzue shpia, / ani sa shyhret, hoj dasma me bija…”, duke treguar atmosferën e gëzimit që krijonin. Kur shtroheshin pitet, fillonte një dialog i gjallë këngash, ku secila shiste ose lavdëronte pitën e tjetrës ku mbishkruanin çdo detaj:
“Qekjo pite që e ka pru Fata, / pa pikë t’lyni e pettë e thata”
apo
“T’lumshin durtë, moj dada Zojë, / pitja jote na u shkri n’gojë.”
Kështu, ushqimi bëhej pretekst për një festë të këndshme fjalësh dhe lidhjesh shoqërore.
Edhe në momentet më të thjeshta të jetës, si ninanana, dëshirat dhe vuajtjet e një populli të tërë përftonin zë dhe harmoni:
*”Nina-nana djepin me sânë, / ti m’u rritsh me babë e nanë! / Nina-nana djepin me dushk, / t’marton nana me 300 krushq…”*
Vargjet tregojnë një dëshirë të patrembur për vazhdimësi dhe një besim në jetën që triumfon mbi vështirësitë materiale.
Një kërkesë urgjente për mbrojtje dhe njohje
Propozimi për përfshirjen e traditës hasjane në UNESCO është një thirrje për mbrojtje, dokumentim dhe vlerësim të një modeli të tërë jetese që rrezikon të zbehet nën presionet e globalizmit dhe modernizimit të shpejtë. Ashtu si lahuta, që bart me vete një histori të tërë muzikore, dasma hasjane është një aset i paprekshëm që mban brenda saj filozofinë, artistikën, etikën dhe shpirtin bashkëkohor të një komuniteti.
Mbështetja e këtij propozimi nga institucionet përkatëse kombëtare nuk do të ishte thjesht një sukses diplomatik. Do të ishte një akt i rëndësishëm i njohjes dhe mbrojtjes së një prej modeleve më të pastra dhe më të integruara të trashëgimisë shqiptare. Do t’i jepte tokës së Hasit dhe njerëzve të saj një ndriçim të merituar në hartën kulturore botërore, duke garantuar që kjo “dëshmi e gjallë” të vazhdojë të frymëzojë dhe të bashkojë jo vetëm brezat e ardhshëm hasjanë, por të gjithë ata që kërkojnë të kuptojnë thellësinë dhe bukurinë e diversitetit kulturor njerëzor.
Është koha që ritmi i defit, vargjet thumbuese, petat e holla dhe shpirti bashkëpunues i Hasit të gjejnë jehonën e tyre në listën ndërkombëtare të pasurive të paprekshme të njerëzimit. Sepse, siç thotë vetë kënga: “Ohohoja sa na u gzue shpia, ani sa shyhret, hoj dasma me bija…” – le ta gëzojmë dhe ta vlerësojmë këtë dasmë me bija përpara se të heshtë.
